Mszy św. przewodniczył biskup polowy Wiesław Lechowicz wraz z licznym gronem kapelanów. Liturgia rozpoczęła się od wprowadzenia chorągwi Wojska Polskiego. Na wstępie bp Lechowicz powiedział, że bp Gawlina był jedną z najwybitniejszej postaci Kościoła XX w.

W homilii Ordynariusz Wojskowy zacytował kazanie z pogrzebu abp. Józefa Gawliny, wygłoszone przez bp. Herberta Bednorza, biskupa koadiutora diecezji katowickiej. „Arcybiskup miał dwa ideały życiowe – Kościół i Ojczyznę. Stały się one myślami przewodnimi i kierowniczymi całości jego poczynań. Wszystkie inne sprawy, które nie mieściły się w ramach Kościoła i Ojczyzny abp. Gawlina z żelazną konsekwencją oddalał i odsuwał od siebie. Za wszelką cenę chciał bowiem pozostać wiernym Kościołowi i Ojczyźnie, dla których żył, pracował i cierpiał”.

W kościele oo. paulinów na Nowym Mieście, w którym sprawowana była Msza św., zgromadziło się liczne grono wojskowych, naukowców, podchorążych WAT – osób zainteresowanych biografią abp. Józefa Gawliny. W Eucharystii uczestniczyli także bp Marcin Makula, Ewangelicki Biskup Wojskowy oraz abp Jerzy Pańkowski, Prawosławny Ordynariusz Wojskowy. Oprawę muzyczną liturgii zapewnił Chór Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego.

Po zakończonej Mszy św. uczestnicy przeszli do sali konferencyjnej Ordynariatu Polowego, gdzie rozpoczęła się konferencja historyczna „Józef Gawlina – biskup, żołnierze, pielgrzym”.

Zebranych powitał bp Wiesław Lechowicz, który odczytał fragment ze Wspomnień Józefa Gawliny z ewakuacji we wrześniu 1939 r. Biskup polowy został wtedy ranny w twarz, ale włączył się w posługę wobec rannych żołnierzy jako kapelan, m.in. spowiadając jednego z nich. – Obraz biskupa polowego, który leży na podłodze, przylegając do rannego żołnierza, słuchając jego spowiedzi jest tak sugestywny, że chyba nie wymaga żadnego komentarza i najlepiej ukazuje charakter, osobowość i zaangażowanie tego, któremu chcemy w tym dniu naszą pamięć i nasz czas poświęcić – powiedział bp Lechowicz.

Wspólnie z dr. Janem Tarczyńskim, dyrektorem Centralnej Biblioteki Wojskowej (CBW) powitali gości m.in. ordynariuszy wojskowych abp. Jerzego Pańkowskiego i bp. Marcina Makulę, przedstawicieli Sztabu Generalnego i Dowództwa Operacyjnego.

Dyrektor CBW przypomniał, że w wyniku krzywdzącego Polskę podziału świata biskup Gawlina został zmuszony do pozostania na obcej ziemi. – Swoją opieką obejmował żołnierzy walczących na wszystkich frontach II wojny światowej, a po jej zakończeniu, z papieskiej nominacji, docierał do rodaków rozproszonych po całym świecie, jako biskup polskiego wychodźstwa. Skala problemów, z jakimi musiał się stykać w codziennej pracy była ogromna, bowiem dotyczyła także kwestii politycznych i społecznych – powiedział Tarczyński.

Prof. dr hab. Andrzej Nowak (UJ, IPN) zauważył, że Józef Gawlina należał do pokolenia, wychowanego na powieściach Henryka Sienkiewicza, głoszących triumfy I Rzeczpospolitej i podkreślające bliskość narodu, państwa i Kościoła. Swoje wystąpienia poświęcił tłu historycznemu działalności Józefa Gawliny. Nakreślił historię postawy duchowieństwa wobec wojny polsko-bolszewickiej, m.in. kleryków wstępujących masowo do wojska w charakterze sanitariuszy i przypomniał m.in. postacie ks. Ignacego Skorupki, kard. Aleksandra Kakowskiego i biskupa, późniejszego prymasa kard. Augusta Hlonda, protektora przyszłego biskupa polowego.

Prof. Nowak przypomniał, że Kościół w okresie II Rzeczpospolitej w państwie niejednolitym wyznaniowo pełnił rolę zwornika tożsamości, stawiającego odpór zarówno bolszewizmowi, jak i hitleryzmowi, przywołał listy pasterskie kard. Augusta Hlonda na Wielki Post 1932 r., w którym prymas postawił, zdaniem historyka, właściwe diagnozy wobec zagrożeń ideologicznych. Zwrócił uwagę, że przez swoją pracę charytatywną i oświatową Kościół starał się przeciwdziałać szkodliwym wpływom płynącym z zewnątrz, jak i rodzących się w kraju. Jako przykład podał inicjatywę powołania Katolickiej Agencji Prasowej, pod patronatem kard. Hlonda której organizatorem był ks. Józef Gawlina.

Prof. Nowak podkreślił, że w czasie II wojny światowej eksterminacja duchowieństwa w Polsce była wynikiem rozumienia przez najeźdźców roli, jaką pełnił on w społeczeństwie. – Prześladowcy polskości doskonale rozumieli związek między wolnością Polaków a jej chrześcijańskim fundamentem. Dlatego chcieli ten fundament zniszczyć z taką furią – podkreślił.

Profesor dr hab. Janusz Odziemkowski z UKSW podkreślił, że w czasie II wojny światowej postawa bp. Józefa Gawliny, jego talent dyplomatyczny i umiejętność działania na arenie międzynarodowej na rzecz sprawy Polski, ujawniły się m.in. w odnowieniu przez papieża Piusa XII jurysdykcji dla biskupa nad polskimi żołnierzami, co było jednoznaczne z uznaniem przez Stolicę Apostolską Polski, jako nadal istniejącego formalnie państwa.

– To był dokument o randze międzynarodowej. Watykan, obok Anglii i Francji uznaje istnienie państwa polskiego. Biskup Gawlina wykracza w ten sposób poza te stricte duszpasterskie, wojskowe sprawy – powiedział naukowiec.

Ks. prof. dr hab. Damian Bednarski, proboszcz parafii św. Urbana w Woli, reprezentujący Uniwersytet Śląski, podkreślał, że bp Gawlina wiele wymagał od siebie, ale również od innych. Do jego zasług zaliczył zreformowanie kurii polowej przed wojną, zaangażowanie duszpasterskie i liczne wizyty w parafiach wojskowych i na poligonach. – O biskupie polowym Józefie Gawlinie mówiono, że jest bardziej „polowy” niż „biskupi” – przywołał jedną z opinii ks. Bednarski.

Duchowny przypomniał też, że w czasie wojny należał do nielicznych wyjątków wśród biskupów polowych, którzy przyjeżdżali na linię frontu i naprawdę towarzyszyli żołnierzom w ich służbie, w przeciwieństwie do wielu, którzy wśród żołnierzy bywali incydentalnie.

Ks. Bednarski mówił także o walce bp. Gawliny o to, by na sztandarach wręczanych formacjom tworzonym w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie nie zabrakło słowa „Bóg”. Podkreślił też rolę i okoliczności wizyty bp. Gawliny w ZSRR. Był on jedynym katolickim hierarchą, jaki odwiedził ten kraj od rewolucji bolszewickiej.

– Przez trzy miesiące 1943 r. przebył ok. 5000 km. Na spotkania z biskupem czekali żołnierze. Przybywał jako symbol jedności polskich sił zbrojnych, jako żywy łącznik między wojskami polskimi w Wielkiej Brytanii i Egipcie a nową armią w Rosji (późniejszym 2. Korpusem Polskim gen. Władysława Andersa – przyp. red.) – powiedział. Dodał, że Gawlinie zależało, aby roztoczyć opiekę nie tylko nad armią, ale również nad przybywającą do miejsca zgrupowań ludnością cywilną

Sympozjum towarzyszyła wystawa przygotowana przez Centralną Bibliotekę Wojskową pod tym samym tytułem co sympozjum, którą będzie można także oglądać od 22–30 kwietnia przed budynkiem Dowództwa Garnizonu Warszawa przy placu Marszałka Józefa Piłsudskiego 4 w Warszawie.

Z okazji 90. rocznicy konsekracji i ingresu bp. Józefa Gawliny wybite zostały specjalne medale pamiątkowe, które otrzymali prelegenci oraz osoby, które przyczyniły się do zorganizowania konferencji. Poczta Polska wydała też okolicznościową pocztówkę z wizerunkiem abp. Józefa Gawliny, którą uroczyście zaprezentowano podczas konferencji.

***

Józef Gawlina urodził się 18 listopada 1892 r. w Strzybniku koło Raciborza. Filozofię i teologię ukończył w seminarium we Wrocławiu. Tuż przed święceniami wcielony został do armii pruskiej i wysłany na front palestyński. Po powrocie na Śląsk 19 czerwca 1921 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Pracę duszpasterską rozpoczął w parafii Dębieńsko i w Tychach, a następnie przeniósł się do Katowic, gdzie został sekretarzem generalnym nowo powstałej Kurii Biskupiej w Katowicach.

Gdy w 1926 r. Episkopat Polski założył Katolicką Agencję Prasową, jej organizację powierzył ks. Gawlinie. 15 lutego 1933 r. został mianowany biskupem polowym Wojska Polskiego. Sakrę biskupią otrzymał z rąk prymasa Augusta Hlonda w Chorzowie (dawniej Królewska Huta) 19 marca 1933 r.

Po wybuchu II wojny światowej przez granicę rumuńską przedostał się do Włoch. Papież odnowił jego jurysdykcję dla wszystkich żołnierzy polskich. Po pakcie Sikorski-Majski w 1941 r. bp Gawlina udał się do ZSRR, by objąć opiekę nad żołnierzami polskimi i deportowaną z Polski ludnością. Po przymusowym opuszczeniu tego kraju udał się do Persji, Mezopotamii i Palestyny, a w 1943 r. – do Stanów Zjednoczonych, aby organizować pomoc dla ewakuowanych z ZSRR. W 1942 r. założył na Bliskim Wschodzie drukarnię i wydawnictwo biskupa polowego (przekształcone po wojnie w Katolicki Ośrodek Wydawniczy Veritas w Londynie).W marcu 1944 r. bp Gawlina udał się na front włoski, gdzie z 2. Korpusem Polskim pod dowództwem gen. dyw. Władysława Andersa uczestniczył w bitwie o Monte Cassino jako kapelan liniowy, pracując w Sanitarnym Ośrodku Ewakuacyjnym. Po bitwie został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.

Po zakończeniu wojny w 1945 r. bp Gawlina został ordynariuszem Polaków w Niemczech, a w 1947 r. papież Pius XII mianował go protektorem polskich uchodźców w świecie.

W listopadzie 1952 r. został arcybiskupem. Przeprowadzał wizytacje polskich parafii w Anglii, Niemczech, Francji, Belgii, Holandii, Szwajcarii, Turcji, Ameryce i Australii. Ostatnią wizytę odbył w sierpniu 1964 r. Podczas Soboru Watykańskiego II pełnił funkcję sekretarza komisji biskupów i diecezji.

Abp Gawlina powołał i przewodniczył Światowemu Komitetowi Obchodów Tysiąclecia Chrztu w Polsce. Brał udział w tworzeniu polskich misji katolickich w Argentynie, Brazylii, Chile, Australii, Tanzanii, RPA, Danii, Hiszpanii, Luksemburgu, Szwajcarii, Holandii i Szwecji. Został odznaczony: Krzyżem Kawalerskim Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Wielkim Krzyżem Magistralnym Kawalerów Maltańskich.

Zmarł nagle na zawał serca w nocy z 21 na 22 września 1964 r. w Rzymie. Pierwszy pogrzeb gen. biskupa Józefa Gawliny odbył się w Rzymie. Pochowano go na cmentarzu Campo Verano w grobowcu sióstr felicjanek. Drugi pogrzeb odbył się 8 kwietnia 1965 r., kiedy to zgodnie z jego wolą zwłoki przeniesiono na Polski Cmentarz Wojenny na Monte Cassino.